Cơ thể cần được đáp ứng cả hai nhu cầu này, nhưng nếu việc sử dụng không thích hợp sẽ có thể có những hậu quả không tốt. Mối quan hệ tương tác giữa thức ăn và dược phẩm hiện đang được nghiên cứu rộng rãi, vì trong những thập niên vừa qua, sự tiêu thụ dược phẩm đã tăng và tai biến do việc sử dụng dược phẩm cũng xảy ra rất nhiều.


Dược phẩm là những chất hóa học hoặc những chất được bào chế từ thảo mộc, được dùng vào mục đích trị bệnh. Dược phẩm cũng được dùng để phòng ngừa một số bệnh.


Dược phẩm được đưa vào cơ thể sẽ trải qua ba giai đoạn sau đây:


1. Hòa tan trong hệ tiêu hóa.

2. Được hấp thụ vào máu, chuyển đến các tế bào.

3. Gây tác dụng để tạo ra những đáp ứng của cơ thể.



Dược phẩm được phân phối nhiều nhất vào các cơ quan như tim, gan, thận, não bộ. Một phần ít hơn đi vào thịt, da, mỡ.


Dược phẩm có thể làm tăng hoặc giảm sự dinh dưỡng. Ngược lại, tình trạng dinh dưỡng của người bệnh có thể làm giảm hoặc tăng tác dụng hay độc tính của dược phẩm.



Thức ăn có thể làm chậm hoặc gây khó khăn cho sự hấp thụ dược phẩm, làm cho sự chuyển hóa dược phẩm nhanh hoặc chậm hơn, và đôi khi có thể ngăn chặn tác dụng của dược phẩm.


Ngược lại, dược phẩm có thể làm giảm khẩu vị, làm thực phẩm trở nên khó tiêu, khó hấp thụ hoặc làm thất thoát vitamin, muối khoáng qua sự bài tiết nước tiểu. Hậu quả là tình trạng suy dinh dưỡng của cơ thể.

A. ẢNH HƯỞNG CỦA DƯỢC PHẨM ĐỐI VỚI THỨC ĂN

 1. Ảnh hưởng đến sự ăn uống


Một số dược phẩm có tác dụng làm giảm khẩu vị, làm mất đi sự ngon miệng. Tác dụng không tốt này có thể dẫn đến suy dinh dưỡng.


Các dược phẩm sau đây đã được biết là làm giảm sự ngon miệng: sulfasalazine (Salazopyrin) trị bệnh thấp khớp, colchicine trị thống phong, chlorpropamide (Diabinese) trị tiểu đường, thuốc hạ huyết áp furosemide, hydralazine, hydrochlorothiazide, thuốc trị suy tim Digitalis, thuốc an thần temazepam, thuốc trị kinh phong Tegretol (Carbamazepine). Đặc biệt là các hóa chất trị ung thư khiến người bệnh buồn nôn, giảm vị giác, thấy thức ăn không còn hấp dẫn.


Các thuốc làm giảm hoặc thay đổi vị giác thì rất nhiều. Sau đây là một số thông dụng nhất: thuốc an thần meprobamate, triazolam (Halcion), thuốc chống trầm cảm Lithium, thuốc trị kinh phong Phenytoin (Dilantin), thuốc kháng nấm griseofulvin…


Thuốc làm tăng sự thèm ăn như cyproheptadine (Periactin) giúp ăn ngon hơn và tăng cân. Ngược lại, thuốc amphetamine lại làm giảm sự thèm ăn, nên được dùng để người mập muốn giảm ký.



Các thuốc vừa kể trên đều có tác dụng phụ nguy hiểm nên cần được dùng dưới sự hướng dẫn của bác sĩ.

2. Ảnh hưởng đến sự hấp thụ thức ăn



Hầu hết sự hấp thụ dược phẩm và thức ăn đều diễn ra ở ruột non. Do đó, một số dược phẩm có thể làm giảm khả năng hấp thụ của niêm mạc ruột và dạ dày, giảm thời gian thực phẩm nằm trong ruột.



Lấy một thí dụ là loại dầu khoáng chất (mineral oil) được dùng làm thuốc nhuận tràng, được bán tự do không cần đơn thuốc của bác sĩ, và nhiều người rất thường dùng để thông đại tiện. Sau khi uống, thuốc này hòa lẫn với thực phẩm đã tiêu hóa, đi vào dạ dày và ruột, làm lòng ruột trơn nhờn. Một số vitamin hòa tan trong chất béo như A, D, E, K sẽ hòa vào dầu thuốc, thoát ra khỏi ruột mà không được hấp thụ. Hậu quả là cơ thể sẽ thiếu vitamin nếu ta dùng dầu xổ này quá thường xuyên.

Một số dược phẩm làm giảm tác dụng của một vài men tiêu hóa, do đó làm giảm sự hấp thụ thực phẩm. Chẳng hạn như các thuốc làm giảm cholesterol và kháng sinh neomycin làm giảm tác dụng của mật, gây khó khăn cho sự tiêu hóa các thức ăn có chất béo. Và khi chất béo không được hấp thụ, thì các vitamin hòa tan trong mỡ sẽ mất đi.


Thuốc Cimetidine (chữa loét dạ dày) làm giảm acid trong bộ máy tiêu hóa, đưa đến giảm hấp thụ vitamin B12 vì nó ngăn cản sự giải phóng loại vitamin này ra khỏi thực phẩm.


Trường hợp thuốc giảm đau aspirin và các dược phẩm có chứa acid cũng rất đáng lưu ý. Các thuốc này làm hư hao niêm mạc dạ dày và ruột, làm giảm sự hấp thụ thực phẩm ở các bộ phận này, nhất là khoáng calci và sắt.


Thuốc Neomycin làm thay đổi cấu trúc của niêm mạc khiến sự hấp thụ chất đạm, béo và các muối natri, kali bị trở ngại. Tuy nhiên, khi ngưng thuốc thì mọi việc sẽ trở lại bình thường.



3. Ảnh hưởng tới sự chuyển hóa và thải chất cặn bã

Sau khi hấp thụ, chất dinh dưỡng sẽ được chuyển hóa thành năng lượng và các phần tử căn bản để cấu tạo tế bào.


Sự chuyển hóa các chất xảy ra khi có sự xúc tác của các men tiêu hóa. Tuy chỉ với một lượng rất nhỏ, nhưng men có thể thúc đẩy các phản ứng sinh học mà không bị mất đi. Men được sản xuất từ trong hoặc ngoài tế bào với sự hiện diện của vài phần tử dinh dưỡng như vitamin.


Một số dược phẩm ngăn chặn sự hình thành của men bằng cách lấy đi vài vi chất cần thiết cho việc tạo ra men. Thuốc methotrexate chữa ung thư máu, viêm thấp khớp và thuốc pyrimethamine (Daraprim) chữa sốt rét là hai loại thuốc lấy đi acid folic trong DNA của men khiến men mất tác dụng và bị tiêu hủy.


Thực phẩm và dược phẩm có thể kết hợp tạo thành một hợp chất mà cơ thể không dùng được. Thí dụ như khi uống INH để chữa hoặc ngừa bệnh lao, INH sẽ kết hợp với vitamin B6 (pyridoxine) trong thực phẩm tạo thành một hợp chất mà cơ thể không dùng được. Do đó người dùng thuốc cần phải uống bổ sung vitamin B6.


Một số dược phẩm làm cho quá trình chuyển hóa chất dinh dưỡng thải mất đi một số chất cần thiết cho cơ thể. Thí dụ như khi ta uống các thuốc lợi tiểu thì thuốc cũng làm thất thoát calci, kali, kẽm theo nước tiểu, làm cho cơ thể bị thiếu những chất khoáng này.

B. ẢNH HƯỞNG CỦA THỨC ĂN ĐỐI VỚI DƯỢC PHẨM

 1. Ảnh hưởng vào sự hấp thụ dược phẩm 

Hấp thụ dược phẩm chủ yếu là quá trình chuyển thuốc vào mạch máu từ dạ dày hoặc ruột, vì đa số thuốc được uống dưới dạng viên hoặc dung dịch.

Sự hấp thụ tùy thuộc vào kích thước của các hạt thuốc, lý hóa tính của thuốc, dạng thuốc và nồng độ thuốc. Ngoài ra sự hấp thụ cũng chịu ảnh hưởng của độ acid hoặc kiềm (pH) trong môi trường, sự co bóp của ruột, sự hiện diện của thức ăn, khả năng hấp thụ của tế bào ruột và số lượng máu lưu thông ở ruột.

Giới hạn hấp thụ do môi trường sinh học của cơ thể quy định (bioavailability) là lượng thuốc tối đa mà cơ thể có khả năng hấp thụ vào thời điểm đó đối với một loại thuốc nhất định. Do đó, có những loại thuốc gặp phải giới hạn này và không đạt được nồng độ tối thiểu trong máu để có hiệu quả. Đôi khi, sự hấp thụ chậm cũng làm chậm tác dụng của thuốc.


Chẳng hạn như đối với hầu hết các thuốc kháng sinh, khi uống chung với thức ăn thì tốc độ cũng như lượng thuốc được hấp thụ đều giảm. Vì thế, chỉ nên uống kháng sinh khi dạ dày không có thực phẩm, thường là khoảng hai giờ trước hoặc sau bữa ăn.



Calci trong thực phẩm ngăn sự hấp thụ thuốc Tetracycline, nên khi uống loại thuốc này thì không được uống sữa có nhiều calci.

Sữa cũng làm độ acid trong dạ dày lên cao khiến cho các viên thuốc bọc tan ra và kích thích niêm mạc dạ dày, do đó mà sự hấp thụ giảm đi rất nhiều.


Thuốc chống động kinh Phenytoin (Dilantin) sẽ giảm mức độ hấp thụ nếu thực phẩm có nhiều chất đạm, vì thuốc này sẽ dính chặt vào chất đạm.


Thuốc nước thường ít bị ảnh hưởng của thực phẩm vì nó không cần hòa tan và có thể chuyển dễ dàng sang máu.


Còn thực phẩm làm tăng sự hấp thụ của thuốc thì phải kể tới trường hợp thuốc Griseofulvin. Thuốc này dùng để chữa các bệnh nhiễm nấm. Khi dùng chung với thức ăn có nhiều mỡ béo thì sự hấp thụ thuốc tăng lên rất cao. Lý do là chất béo làm gan tăng sản xuất mật. Thuốc hòa tan trong dầu mỡ cũng theo mật để chuyển vào máu nhiều hơn.



Khi ăn no, thuốc nằm lâu trong dạ dày, hòa tan nhiều và được hấp thụ nhiều hơn.

2. Làm giảm hiệu lực của dược phẩm


Đối với các loại thuốc cần công hiệu rất mạnh, thì một vài thực phẩm có thể làm giảm công hiệu và đưa tới hậu quả không tốt cho bệnh nhân.


Chẳng hạn như tác dụng của thuốc chống đông máu warfarin (Coumadin) luôn tùy thuộc vào sự hiện diện của vitamin K.


Hiệu lực thuốc giảm nếu người bệnh ăn thực phẩm có nhiều vitamin K như gan, rau xanh, và hậu quả là sự đóng cục của máu trở nên trầm trọng hơn.


Ngược lại, khi bệnh đang ổn định với một lượng Coumadin nào đó và bệnh nhân đột nhiên giảm tiêu thụ thực phẩm có vitamin K thì tác dụng của thuốc sẽ gia tăng, dẫn đến làm loãng máu.


3. Tăng và giảm độc tính của dược phẩm



Một vài chất dinh dưỡng có thể làm tăng độc tính của thuốc.

Thí dụ như thuốc chữa trầm cảm và cao huyết áp MAO (monoamine oxidase). Khi uống thuốc này mà dùng các loại thức ăn có chứa tyramin như pho-mát, sữa chua, chuối, dầu đậu nành, bia, rượu vang, đặc biệt là tim động vật, thì huyết áp sẽ vọt lên rất cao.


Ngược lại, một vài chất dinh dưỡng có khả năng làm giảm tác dụng xấu của thuốc. Thí dụ, nếu uống thuốc kháng sinh Nitrofurantoin lúc bụng đói thì thấy ruột cồn cào khó chịu, mà uống chung với một ít sữa hoặc ăn một chút thức ăn thì tránh được khó chịu này.



4. Tác dụng đối với sự chuyển hóa dược phẩm

Chuyển hóa là sự thay đổi tính chất hóa học của thuốc, có thể theo những hướng khác nhau, như để thải ra khỏi cơ thể sau khi thuốc đã được dùng, hay để làm tăng hoặc tạo ra tác dụng của thuốc.


Sự chuyển hóa thuốc tùy thuộc phần lớn vào số lượng các chất dinh dưỡng như đạm, chất béo và carbohydrat. Đa số phản ứng chuyển hóa thuốc xảy ra ở gan, nhưng cũng có thể ở một số cơ quan khác.



Thuốc thường kết hợp một phần vào các chất dinh dưỡng, nhưng chỉ phần thuốc được di chuyển tự do trong máu mới có công dụng trị bệnh. Chẳng hạn như khi chất đạm albumin giảm vì suy dinh dưỡng hay suy gan, thuốc không có chỗ bám, sẽ di chuyển tự do nhiều trong máu và dược tính của thuốc gia tăng. Thực phẩm nhiều chất béo sẽ làm acid béo trong máu gia tăng. Acid béo chiếm hết albumin, thuốc tự do có nhiều và tác dụng thuốc mạnh hơn.

Ngoài ra, sự chuyển hóa thuốc cũng tùy thuộc vào tốc độ hấp thụ thuốc ở ruột chuyển sang gan, tùy theo tình trạng tốt xấu của chức năng gan và tùy theo các bệnh của cơ thể cũng như tình trạng dinh dưỡng.



5. Tác dụng đến sự thải trừ dược phẩm 

Thuốc được thải ra khỏi cơ thể theo nhiều đường: qua thận, gan, hệ tiêu hóa và qua sữa mẹ. Các chất dinh dưỡng có ảnh hưởng đến sự thải trừ này, chẳng hạn như làm thay đổi độ acid của nước tiểu.


Thực phẩm làm nước tiểu tăng độ kiềm sẽ tăng thải thuốc có tính acid như phenobarbital… Thực phẩm làm nước tiểu tăng độ acid sẽ tăng thải thuốc alkaline như amphetamin. Thực phẩm có nhiều đạm sẽ tăng thải barbiturat, theophyllin, phenytoin từ thận. Thực phẩm có nhiều chất xơ tăng thải thuốc hòa tan trong chất béo. Thiếu muối natri tăng tái hấp thụ thuốc lithium làm tăng độc tính thuốc này.


Rượu được xếp vào loại dược phẩm nhưng lại được nhiều người uống như thực phẩm. Khi dùng kéo dài nhiều năm, rượu có thể làm tăng chuyển hóa thuốc, đưa đến giảm tác dụng của thuốc. Ngược lại, khi uống nhiều mà chỉ uống một vài lần thì rượu lại ngăn cản sự chuyển hóa thuốc, làm thuốc tăng công hiệu.

C. GIẢM SỰ HẤP THỤ CỦA THUỐC VÀ CHẤT DINH DƯỠNG

Một đôi khi, tương tác giữa thuốc và chất dinh dưỡng đưa tới suy giảm hấp thụ của cả hai thứ vào máu.

Thí dụ như kháng sinh tetracylin là loại thuốc rất thường dùng, có thể kết hợp với các khoáng chất calci, magnesium, sắt trong thực phẩm thành ra hợp chất không hòa tan. Do đó, cả thuốc và các chất khoáng này đều sẽ bị thải ra mà không được hấp thụ. Do đó, chỉ nên uống tetracycline khi bụng đói. Để tránh hiện tượng cồn cào trong ruột do thuốc gây ra, có thể uống với một ly nước đầy.



Không nên dùng sữa hoặc các sản phẩm chế biến từ sữa với tetracyclin, vì calci trong các thực phẩm này và thuốc sẽ kết hợp thành chất không hòa tan và thuốc thành vô dụng. 

D. MỘT SỐ THUỐC VÀ THỰC PHẨM GÂY TƯƠNG TÁC 

Sau đây là một số thuốc và thực phẩm thường gây tương tác.



1. Thuốc giảm đau

Nói chung, các thuốc này đều kích thích niêm mạc dạ dày, vì vậy không nên dùng chung với rượu hoặc nước trái cây, nhưng có thể ăn một chút thực phẩm. Thuốc giảm đau thường dùng là Aspirin, Ibuprofen, Corticosteroid, Indomethacin.


2. Thuốc cao huyết áp



Nên hạn chế muối để tăng công hiệu của thuốc.


3. Thuốc chống đông máu

Như warfarin (Coumadin). Khi uống thuốc không nên dùng nhiều thức ăn có vitamin K vì có tác dụng làm máu đông. Vitamin K có trong rau xanh, khoai tây, lòng đỏ trứng, dầu thảo mộc, súp-lơ, gan động vật…

4. Thuốc lợi tiểu


Như Lasix, Furosemide, Esidrex, Hydrodiuril. Các thuốc này làm mất kali nên thường phải dùng thêm chất khoáng này. Kali có nhiều trong chuối, cam.


5. Thuốc chống dị ứng 


Như Benadryl, Chlortrimeton, Dimetane. Các thuốc này không dùng chung với rượu, vì cả hai loại đều làm tăng sự ngất ngây, buồn ngủ, chậm phản ứng.



6. Thuốc giãn phế quản

Như theophylline (Theo-dur), aminophylline đều không nên dùng chung với thức ăn hoặc thức uống có nhiều caffein để tránh kích thích thần kinh quá độ.


7. Thuốc kháng sinh nhóm Penicillin 



Như Amoxicillin, Ampicillin, Penicillin G và V… Các thuốc này nếu uống khi ăn no thường kém hiệu quả vì giảm hấp thụ. Sulfamid khi dùng chung với rượu gây ra buồn nôn.

8. Thuốc ngủ hoặc thuốc trị bệnh tâm thần 


Các thuốc loại này đều có tương tác với rượu, gây ngây ngất, buồn ngủ, nên tránh dùng chung. Đặc biệt thuốc trị trầm cảm Monoamine oxidase không được dùng với thực phẩm có tyramin vì huyết áp sẽ tăng rất cao. Thực phẩm có nhiều tyramin là pho-mát, sô-cô-la, gan gà và heo, rượu vang.



9. Thuốc nhuận tràng


Các thuốc này có thể mua tự do không cần đơn thuốc của bác sĩ, nhưng nếu dùng thường xuyên có thể làm mất nhiều vitamin và khoáng chất.

Kết luận



Thức ăn và dược phẩm đều là những nhu cầu thiết cho yếu của cơ thể, nhưng việc sử dụng không thích hợp có thể dẫn đến những kết quả bất lợi. Vì thế, một số hiểu biết nhất định về sự tương tác giữa thức ăn và dược phẩm là vô cùng cần thiết, để tránh những rủi ro có thể xảy ra.


Nguy cơ gây tương tác giữa thức ăn và dược phẩm tùy thuộc vào tình trạng sức khỏe tổng quát của cơ thể, các bệnh mạn tính, chế độ kiêng khem, ăn uống, sự lạm dụng rượu, thuốc hoặc các chất gây nghiện, hoặc sử dụng cùng lúc nhiều loại dược phẩm.



Để tránh hậu quả tương tác xấu, người bệnh cần hiểu cái được các ưu và nhược điểm của thuốc. Thầy thuốc và các người bán thuốc cũng có trách nhiệm nắm vững các vấn đề quan trọng và dành thời gian căn dặn, chỉ dẫn cho bệnh nhân cách dùng thuốc cũng như các thức ăn nên tránh khi dùng thuốc.

Tránh được các tác dụng tương tác có hại thì việc ăn uống và sử dụng thuốc men mới có thể an toàn và đạt được những hiệu quả như mong muốn.